“Nëse nuk do të mund të isha i aftë të isha vërtetë si çdokush tjetër, atëherë do të isha si vetja ime dhe do të bëja maksimumin.” Christy Brown, Këmba ime e Majtë

Njerëzit me nevoja të veçanta jetojnë në të gjitha shoqëritë në botë, pavarësisht nëse në luftë ose jo. Në Ballkan, ku sistemi shtetëror dhe shoqëritë në një proçes të vazhdueshëm konsolidimi, interesimi i komunitetit për të drejtat e njeriut dhe nevojat e kësaj kategorie njerëzish janë në nivele të pakënaqshme. Beteja për të drejtat njerëzore të personave me nevoja të veçanta është pjesë e luftës për mirëqenien e përgjithshme të shoqërisë, sikurse edhe për plotësimin e përgjithshëm e të drejtave njerëzore.

Krijimi i një mjedisi shoqëror i cili do të siguronte për respekt të gjitha të drejtat njerëzore të personave me paaftësi dhe zbatimin e standardeve të OKB-së në mundësi të barabarta për të gjithë personat me paaftësi, përmes mbështetjes psiko-sociale të të gjithë personave me forma të ndryshme paaftësish dhe antarët e familjeve të tyre, janë kushte për krijimin dhe zhvillimin e një shoqërie demokratike dhe njerëzore. Një shoqëri e tillë është e detyruar të sigurojë për personat me paaftësi një mundësi për integrim të plotë dhe të drejta të barabarta si të drejtat e personave me aftësi fizike të plota.

Katastrofat e shkaktuara nga luftërat, varfëria, emigrimi i popullsisë, të gjitha kanë kontribuar në keqësimin e kushteve të jetesës për këtë popullsi të vogël në Ballkan. Shtetet e shkatërruara dhe sistemet e tyre nuk janë përkujdesur mjaftueshëm për nevojat themelore të këtyre njerëzve, i cili është një faktor tjetër barrë në gjendjen e përgjithshme social-ekonomike. Injoranca, përkujdesja e mangët, diskriminimi, paragjykimi i popullsisë së përgjithshme janë disa nga problemet e hasura nga personat me paaftësi.

Zgjerimi i BE-së dhe influenca e integrimit Evropian në rajon kanë kontribuar në rritjen e vetëdijes qytetare dhe përkujdesjen e shoqërisë ndaj këtyre njerëzve, në shumë vende të Ballkanit. Respekti për të drejtat njerëzore që përfshin krijimin e mundësive të përbashkëta për personat me paaftësi, dinjitetin e tyre, pjesëmarrjen, jo-diskriminimin, e drejta e kompensimit, të gjitha janë formalisht të deklaruara në legjislacionet e vendeve përkatëse. Natyrisht të gjithë rregulloret janë në përputhje me standardet dhe konventat ndërkombëtare. Harmonizimi i ligjeve që rregullojnë çështjet e lidhura me personat me paaftësi, me legjislacionin Evropian, është i kompletuar në thuajse të gjitha vendet e Evropës Juglindore.

Çështjet më të rëndësishme për personat me paaftësi mbeten edukimi, punësimi, hyrja në mjedis dhe informim, mundësia që personi me nevoja të veçanta të marrë të njëjtin trajtim si të gjithë qytetarët e tjerë. Një shoqëri do të konsiderohej njerëzore, vetëm kur anëtarët e saj të shfaqin ndjeshmëri dhe të sigurojnë mbështetje për personat me nevoja të veçanta, sikurse janë personat me paaftësi.

Afërsisht 10 përqind e popullsisë e botës (c. 500 milion njerëz) vuajnë nga ndonjë lloj paaftësie, ndërsa 25% janë të lidhur direkt me një problem paaftësie në familjen e tyre. Një në dhjetë Evropianë ka ndonjë dëmtim fizik, ndijor ose mendor. Rritja e popullsisë botërore, sipas WTO, reflektohet në përpjesëtim me numrin në rritje të personave me nevoja të veçanta.

3 Dhjetori, Dita Ndërkombëtare e Personave me Paaftësi, ndiqe çdo vit, me qëllim për të nxitur njohjen e te drejtave njerëzore të personave me paaftësi.

Kroacia

Përgjegjësia shoqërore përfshin mbështetjen për personat dhe grupet që nuk janë në gjendje të zgjidhin vetë nevojat dhe problemet e tyre jetësore. Personat me paaftësi janë vetë pjesëmarrësit e parë në proçesin e zhvillimit të një shoqërie e bazuar në besimin e ndërsjellët dhe bashkëpunimin, si individualisht, ashtu edhe në grup.

Synimi kryesor i politikave sociale i Qeverisë Kroate, është të përmirësojë gjendjen e pjesës më të prekshme të shoqërisë, midis tyre njerëzit me paaftësi dhe të gjitha grupet shoqërisht të lëndueshëm të qytetarëve. Rishikimi i politikave kushtuar personave me paaftësi përfshin përmirësimin e gjendjes së tyre materiale, të drejta të barabarta, edukim dhe riaftësim, sikurse edhe sigurimi i përfshirjes së barabartë ne komunitetin shoqëror, që do të kontribuonte në ruajtjen e dinjitetit dhe integritetit të tyre.

Në 14 Tetor 1999, Qeveria kroate miratoi Strategjinë Kombëtare për Politika të Njësuara Kundrejt Personave me Nevoja të Veçanta, e hartuar me qëllimin e përkrahjes së thelbit të të drejtave njerëzore dhe liritë bazë, ashtu si edhe respektin për drejtësinë shoqëroren dinjitetin dhe vlerat e çdo individi.

Strategjia Kombëtare thekson nevojën për të krijuar një politikë të njësuar për personat me nevoja të veçanta në Republikën e Kroacisë, pavarësisht nga koha, vendi dhe rrethanat në të cilat shkaktohet paaftësia e personit, dhe gjithashtu vë theks mbi rolin aktiv të vetë personave me nevoja të veçanta dhe të organizatave të tyre.

Organizata të ndryshme dhe shoqata janë vepruese në fushën e personave me paaftësi, sikurse Shoqata Kroate e Paraplegjikëve dhe Tetraplegjikëve (shkurt HUPT), Union Kroat i Shoqatave të Personave me Paaftësi Fizike (shkurt HSUTI), Shoqata Kroate për Ndihmesë ndaj Fëmijëve me Nevoja të Veçanta - IDEM, Qendra për Mbrojtjen e Drejtpërdrejtë të të Drejtave të Njeriut – DPHR, etj.

Serbia dhe Mali i Zi

Janë rreth 800,000 persona me kufizime të ndryshme të aftësive fizike, që jetojnë në Serbi dhe Mal të Zi. Një e katërta e tyre janë persona me vështirësi mendore. Kjo pjesë e popullsisë ka jetuar prej vitesh në skajet e jetës ekonomike dhe shoqërore. Krijimi i një strukture ligjore për plotësimin e të drejtave të tyre njerëzore, është i një rëndësie të madhe për integrimin e tyre në shoqëri.

Serbia nuk ka një ligj që të garantojë të drejtat e personave me aftësi të kufizuara. Gjithsesi interesi i publikut mbi këtë fushë ka qenë në rritje në vitet e fundit. Komisioni Kombëtar i Shëndetit Mendor me Ministrinë e Shëndetësisë së Serbisë, përgatitën një vit më parë një Projekt-Ligj mbi Mbrojtjen e të Drejtave të Personave me Dëmtime Mendore, dhe Qendra për Përmirësimin e Studimeve Ligjore (Shkurt në origjinal CUPS) paraqiti draftin e saj-Ligj Kundër Diskriminimit të Personave të Paaftë. Këto ligje ende nuk janë aprovuar.

Sektori Jo-Qeveritar, në krahun tjetër, ka qenë shumë më tepër aktiv. Kohët e fundit u krijua një koalicion i OJQ-ve kundër diskriminimit, për të informuar publikun për rastet e diskriminimit, veçanërisht diskriminimin seksual, racizmin, ksenofobinë, homofobinë, diskriminimin e fëmijëve dhe personave me aftësi të kufizuara në Serbi, me synimin për të mbështetur përshtatjen dhe zbatimin e ligjit kundër diskriminimit.

Të drejtat themelore të personave me aftësi të kufizuara, janë e drejta për barazi (ndalimi i diskriminimit), e drejta për punësim, e drejta e sigurimit shoqëror, e drejta për strehim të përshtatshëm, ushqim, edukim jetë kulturore dhe publike. Protestat e vazhdueshme, në rritje, të organizatave të personave me nevoja të veçanta, janë treguesi më i mirë në kuptimin që këto të drejta nuk zbatohen plotësisht në Serbi.

Megjithëse Serbia kreu një reformë sigurimi shoqëror gjatë katër viteve të shkuara, e cila nuk i drejtohej asnjërit prej grupeve të prekshme në veçanti. Megjithatë, ndihma financiare për paaftësinë u rrit për më shumë se 400,000 pensionistë, sikurse edhe shuma e dhënë në bazë të së drejtës së përkujdesjes dhe ndihmesës nga një person i tretë. Një financim më i rregullt për shoqatat dhe organizatat e personave me nevoja të veçanta së bashku me situatën e përmirësuar në institucionet që përkujdesen për mbi 5 000 persona me nevoja të veçanta.

Shëndeti dhe përkujdesja sociale janë të një rëndësie të jashtëzakonshme për zgjidhjen e problemeve me të cilat përballen personat me nevoja speciale, por gjithashtu edhe çështjet e punësimit, edukimit, respektit për të drejtat e njeriut, financat, zbritja e taksave, strehimi, eliminimi i kufijve fizikë, zhvillimi i dijeve mbi nevojat dhe problemet e kësaj popullate.

Strategjia e ardhshme për gjetjen e zgjidhjeve të problemeve të kësaj popullsie, do të ketë të mirë përcaktojë shprehjen “person me nevoja speciale”, për të bërë dallimet midis handikapatëve fizikë, pamundësinë dhe paaftësinë, sikurse edhe përcaktimin e paaftësive më serioze.

Ekspertët e fushës shoqërore besojnë se duhet krijuar mbrojtja e përmirësuar dhe përmirësimi i statusit të personit me nevoja të veçanta, në një raport domethënës, në nivel lokal, me pjesëmarrje të plotë të sektorit Jo Qeveritar dhe shoqatave të personave me paaftësi.

Bosnja dhe Hercegovina

Bosnja dhe Hercegovina është një vend ku edhe personat e shëndetshëm,me 100 për qind të aftësive të tyre fizike, kanë kushte jetese jo normale. Prandaj nuk është e vështirë të kuptosh që kushtet e jetesës për njerëzit me nevoja të veçanta janë edhe më keq.
Në vazhdim të mundësive të kufizuara për të edukuar vetveten, njerëzit me nevoja të veçanta kanë mundësi të kufizuara hyrëse në institucione publike dhe ndërtesa. Institucionet shtetërore zbatojnë pikat e ligjit që i detyrojnë të ndërtojnë rampa hyrëse për personat me karrige me rrota vetëm rastësisht. Duhet të vëmë re se pjesa më e madhe e institucioneve nuk i bindet këtij ligji, kështu që ndodh shpesh që shkollat, ndërtesat bashkiake, bibliotekat, universitetet nuk janë të përshtatëshme për personat me paaftësi fizike. Pastaj ka dyqane, markete ndërtesa banimi që dhunojnë Ligjin thuajse pa përjashtim. Sipas një vëzhgimi të kryer nga një OJQ e vendosur ne Sarajevë, vetëm dy supermarkete në qytetin e Sarajevës siguronin hyrjen e personave me aftësi të kufizuara.
Përpara luftës, në përputhje me legjislacionin atëherë në fuqi, personat me nevoja të veçanta kishin të drejtën e ndihmës, përfitimeve të veçanta kur përdornin transportin publik dhe shumë privilegje të tjera. Pas luftës, numri i personave me nevoja të veçanta u rrit, duke shkaktuar rritjen e numrit të personave të cilëve u nevojitej përkujdesje e veçantë. Sipas ligjit të ri mbi Rehabilitimin Profesional, Trajnimi dhe Punësimi i Personave të Paaftë, në të gjithë institucionet publike dhe shtetërore, duhet të sigurojnë 20 përqind të nevojave të tyre për mallra dhe shërbime të veçanta duke marrë nën kontratë sipërmarrje që punësojnë persona me aftësi të kufizuara. Ligji prapëseprapë, nuk ka hyrë plotësisht në zbatim.
Momentalisht Organizatat Jo Qeveritare sigurojnë më shumë ndihmesë personave me nevoja të veçanta, sesa vetë shteti. Për shembull, shoqata “Lojërat Para-Olimpike në Bosnje dhe Hercegovinë”, ia doli mbanë që Lojërat Para-Olimpike Dimërore 2009 të zhvillohen në Sarajevë. OJQ-ja gjithashtu siguroi për stërvitjen profesionale të personave me aftësi të kufizuara, mundësitë e punësimin të tyre dhe të vetë-punësimit.
Personat me nevoja speciale kanë të njëjtat nevoja, dëshira dhe plane, njësoj si personat me aftësi fizike normale. Vetëm me pak më shumë respekt për ligjin që kemi përshtatur edhe pak respekt për njerëzit e ndaluar nga jeta që të jenë tërësisht të aktivë fizikisht, ne mund të bëjmë shumë për të përmirësuar jetën e personave me nevoja të veçanta.

Maqedonia

Lëvizja kundër diskriminimit dhe përjashtimit të personave me paaftësi është vazhdimisht në rritje gjatë viteve të fundit në Maqedoni. Vetë komuniteti i tyre, tashmë po përgatit programin për ndryshim, sesa të jenë pritësit pasivë të dashamirësisë të komunitetit të gjerë. Për të rilidhur njerëzit me paaftësi në themelin bazë të lirisë dhe mundësive të barabarta, në këtë mënyrë duke mundësuar që ata të jenë pjesëmarrës aktivë në shoqëri, sikurse është e drejta e tyre bazë, të ngrenë vetëdijen për të drejtat e paaftësisë brenda popullsisë së gjerë dhe të nxisin ata të punojnë njësh me njerëzit me paaftësi, në mënyrë që të largojnë diskriminimin dhe përjashtimin, është bërë sot përparësi për shumë organizata dhe aktivistë.

Përpjekjet më të mëdha për të drejtat e personave me aftësi të veçanta, ka qenë fokusuar në tre fusha kryesore: legjislacion/ndryshim i politikave, punësim dhe arsimim, si edhe rritje e vetëdijes publike dhe edukim qytetar.

Aktivizmi i legjislacionit/ ndryshimit të politikave ka qenë fokusuar në mbrojtjen dhe ndikimin për ndryshim, duke hartuar amendamente dhe ligje të reja, për të hequr diskriminimin e institucionalizuar dhe të sigurojë që personat me paaftësi ne Maqedoni të trajtohen në mënyrë të barabartë dhe të kenë përqasje të plotë në të drejtat dhe përfitimet e tyre të ligjëruara. Që në fillim të 2003 Grupi Ndikues Parlamentar Ndërpartiak për reklamimin dhe përparimin e të drejtave të personave me nevoja/aftësi të veçanta, është duke punuar në këtë çështje.

Punësimet përmes programeve të edukimit, janë duke punuar mbi ngritjen aftësive në mënyrë që të kapërcehen efektet e diskriminimit dhe përjashtimit të cilat kanë çuar në një mos prodhueshmëri ekonomike dhe kështu mungesën e mundësive për personat me paaftësi ne Maqedoni. Programet e rritjes së vetëdijes së publikut dhe edukatës qytetare, po përpiqen të nxisin fushata publike krijuese dhe nisma ndikimi për njohjen e të drejtave dhe mundësive të barabarta për personat me paaftësi dhe të sigurojnë vetëdijen qytetare për përgjegjshmërinë kolektive.

Roli i OJQ-.ve lidhur me këtë çështje është i pamatshëm. Ato janë forca drejtuese për nismat dhe lëvizjen e njëzëshme për kapërcimin e pengesës midis të drejtave e njerëzve “normal” dhe atyre me paaftësi. Për nder të këtyre aktivistëve, këtë vit panairi i IV-t i OJQ-ve u hap zyrtarisht në Ditën Ndërkombëtare të Handikapëve.

Shqipëria

Nëse pyet askush nuk mund t’ju tregojë numrin e saktë të personave me aftësi të kufizuar (PAK), por ne lajmet e fundit mëson se mbi 8 500 të verbër do të votojnë në zgjedhjet e këtij viti, nje numër i përafërt i PAK në Shqipëri mund të jetë mbi 20 000.

Në kushtetutën e Shqipërisë janë parashikuar të drejtat për këtë kategori, por në aktet ligjore ka ende shumë për të bërë. Ekzistojnë institucione të veçanta për arsimimin dhe riaftësimin e personave të kësaj kategorie, por këto thithin njerëz me mungesa aftësish të veçanta si shikimi, dëgjimi dhe e folura, prapambetje mendore dhe kështu nuk mund të përfshijnë persona me paaftësi të tjera fizike. Ndërkohe institucionet e tjera të edukimit mund ta përmbushin këtë boshllëk, por nuk janë të përshtatëshme për shumicën e PAK, sikurse jane dhe shumica e ndërtesave dhe e rrugëve.

Më 25 Qershor 2004, Këshilli i Ministrave mirato Planin Urbanistik të qytetit, duke pasur parasysh nevojat e kësaj kategorie, por ende në ndërtesat e reja nuk janë të përshtatura për PAK. Bazuar në ligj kjo kategori përfiton nje pension paaftësie, si ndihmesë për nevojën e tyre, por njerëzit e kësaj kategorie shprehen se ajo nuk mund të plotësojë nevojën e tyre kryesore, pranimin në shoqëri.

Në ligjin Shqiptar konsiderohet krim diskriminimi i njerëzve për shkak të seksit, racës aftësive ose bindjeve, por shoqëria vuan nga mungesa e edukimit ligjor, kështu që klima duket e papërshtatshme për PAK. Ligji është sikurse dhe dëshira në shumë njerëz për ta përkrahur këtë ligj, por edukimi i shoqërisë ende vuan në këtë drejtim.

Ka disa OJF që punojnë me këtë kategori, por puna e tyre shihet e njëanshme. Ato thjeshtë punojnë me PAK, ndërkohë që problemi rrënjëzon në të tjerë njerëz. Duke nxitur fushata të ndryshme kanë arritur rezultate të rëndësishme si Plani Urbanistik, por ato nuk përfshijnë njerëzit “normalë” në punën për zgjidhjen e problemit. Vetëm një OJF rinore e re po përpiqet të veprojë në dy drejtime. “Përtej Barrierave” po përpiqet jo vetëm të punoje me PAK, por gjithashtu të përfshijë njerëz të tjerë që të njohin dhe të pranojnë këtë kategori përderisa ne ende ndajmë të njëjtat vlera. “Të ndryshëm por të Barabartë” është një moto e zakonshme në aktivitetet e PAK, dhe është në bazë të kësaj krijimi i “Përtej Barrierave”, duke e përqendruar punën në aktivitete në terren si edhe në përkrahje ligjore.

Në fushatën elektorale për herë të parë partitë politike shfaqën platforma për PAK, ndaj le të shpresojmë që kjo është nisja e një rruge të mirë për ta